Senat

Senat powstał, w trakcie wyłonienia się w ciągu XV w. izby poselskiej w sejmie jako reprezentacji szlachty, z przekształcenia rady królestwa, do której zaliczani byli dygnitarze królestwa, mianowani do niej przez króla. Organizacja senatu zaczęła nabierać stabilizacji na początku XVI w. Skład senatu został ustalony i zamknięty za króla Zygmunta I. Należeli do niego arcybiskupi, biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, kasztelanowie konarscy, wywodzący się z dawnych koniuszych ziem kujawskich oraz ministrowie: marszałek wielki koronny i marszałek nadworny, kanclerz i podkanclerzy, podskarbi koronny (1504). Członkowie senatu mieli wyraźnie dygnitarski charakter. Do senatu nie zostali zaliczeni podskarbi nadworny oraz hetmani, albowiem urzędy te uzyskały stabilizację na początku XVI w. już po ustaleniu się składu senatu. Liczba senatorów wynosiła na początku XVI w. 87 osób, po przyłączeniu Mazowsza (1526) 94, zaś po unii z Wielkim Księstwem Litewskim 140. Król Zygmunt I ustalił także porządek zasiadania w senacie, który uległ zmianie w 1569 r. po włączeniu do senatu dygnitarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Prus Królewskich. Porządek ten obowiązywał do 1768 r. Zgodnie z ustalonym porządkiem pierwszym senatorem był arcybiskup gnieźnieński. Po nim następowali arcybiskup lwowski i biskup krakowski. Z senatorów świeckich pierwszym był kasztelan krakowski, a dalej  następowali wojewodowie, zaś po nich kasztelanowie wileński i grodzieński, starosta żmudzki, ministrowie, dalsi kasztelanowie. Senatorowie składali królowi przysięgę senatorską, w której zobowiązywali się do udzielania królowi wiernych rad.

Pozycja senatu w sejmie wynikała przede wszystkim z tradycji. Ustawodawstwo sejmowe w postaci norm prawnych dotyczących tej izby, jakie odnaleźć można w konstytucjach, określało senat w zasadzie jako organ administracyjny, rządowy. Według tychże norm, ukształtowanych w okresie wcześniejszym, do istotnych kompetencji członków senatu należało branie udziału w podejmowaniu decyzji kluczowych dla państwa, w szczególności w sprawach obronności i wojen oraz polityki zagranicznej. Zadaniem ich było także wyrażanie w razie konieczności zgody przy stanowieniu prawa, co dawało senatorom możliwość inicjatywy ustawodawczej w formie konsultacji (funkcjonowanie przez deliberatoria). Kompetencje senatu w zakresie skarbowości państwa obejmowały kontrolę zastawów, darowizn, zapisów na dobrach królewskich – w ogóle wypowiadanie się sprawie alienacji dóbr domeny monarszej oraz rozgraniczanie dóbr królewskich, a ponadto kontrolę rachunkowości skarbowej. Senat miał prawo głosu w sprawach gospodarczych, bicia monety, nakładania ceł. Udział członków senatu w wymiarze sprawiedliwości łączony był z wypełnianiem funkcji wykonawczych. Ciążył także na senatorach obowiązek brania udziału w sejmikach. Konstytucja Nihil novi z 1505 r. przyznawała senatowi prawo do współdziałania z izba poselską w ustawodawstwie.

  Proweniencja senatu usankcjonowana zwyczajem, jako organu działającego z poręki królewskiej oraz u jego boku, a jednocześnie stanowiącej w wyniku ewolucji sejmu jego trzeci stan sejmujący w postaci senatu, została, podobnie jak samego Sejmu, ukonstytuowana w Artykułach henrykowskich (1573), jako stały, konstytucyjnie ujęty organ, o trwałej ustrojowo pozycji, mający zabezpieczać oraz kontrolować proces podejmowania przez króla decyzji w zakresie spraw ustawowo sprecyzowanych. Z senatorów powołano w Artykułach henrykowskich (1573) radę senatorów rezydentów, organ stały, mający służyć  królowi radą, stanowiący ustawowe wzmocnienie stałych funkcji doradczych rady królewskiej.

 Król zwoływał senatorów na sejm bezpośrednio w tym samym czasie wraz z izbą poselską. Senat zbierał się wokół króla po nabożeństwie, w którym senatorowie uczestniczyli wraz z królem i posłami. Istotnym składnikiem kompetencji kontrolnych, opiniodawczych i doradczych senatu były wota senatorskie. Stanowiły one składnik procedury sejmowej. W sensie merytorycznym wyrażały senacką opinię o propozycji królewskiej. W związku z tym, że w senacie zbędna była jednomyślność, senatorowie kolejno wypowiadali swoje głosy, czyli wota, które król, ważąc głosy opiniował w postaci konkluzji. Z reguły za króla wypowiadał ją kanclerz, chociaż zdarzało się to także monarsze. Demonstrowana na ogół solidarność z programem dworu była częstokroć w praktyce pozorna, powierzchowna, bez większej wartości. Znaczenie wotów zależało od tego, kto je wyrażał, jak też od treści, sposobu mówienia oraz atmosfery i sytuacji. Stanowiły one w pewnym sensie miernik napięć społecznych. W istocie jednak wota senatorskie, stanowiąc rodzaj sondażu w sprawie planów dworu, miały niewielki wpływ na obrady i wynik sejmu. 

Senatorowie odgrywali znaczną rolę jako ministrowie Rzeczypospolitej oraz senatorowie rezydenci, względnie uczestnicy różnych składów rad senatorskich. Rozwój tych funkcji uruchomił proces wzrostu znaczenia różnych kolegiów senatorskich powoływanych do boku królewskiego począwszy od XVII w. Na przełomie XVII i XVIII w. ujawnił się znaczny kryzys roli politycznej senatu. Krytyka tego organu była powszechna, pogłębiając się za panowania króla Jana III i przybierając na sile w okresie panowania królów saskich. Ówczesna trudna sytuacja polityczna wywołała wzrost podejrzliwości szlachty wobec postępowania senatorów w sprawach państwowych. Zarówno w odczuciu szlachty, jak i w doktrynie senat przestał być uznawany za nieodzowny łącznik (aequilibrium) między majestatem a wolnością, jak go dotąd traktowano. Ów swoisty kryzys zaufania do tej instytucji życia publicznego, był rezultatem kryzysu, w jakim generalnie znalazła się wówczas Rzeczpospolita. Sytuacja ta stała się impulsem do ewolucji senatu – jego pozycji, funkcji, sposobu działania.

 

Zobacz:  S. Kutrzeba, Sejm Walny dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1921; J. Bardach, Początki sejmu, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s  5-62; W. Uruszczak, Sejm walny w epoce Złotego Wieku [1493-1569] w: Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja [1493-1993], red. J. Bardach, przy współ. W. Rudnik, Warszawa 1995, s. 48-61; W. Uruszczak, Sejm walny koronny w latach 1506-1540, Warszawa 1980; W. Uruszczak, Sejm w latach 1506-1540, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 63-113; A. Sucheni-Grabowska, Sejm w latach 1540-1587, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 114-216; K. Grzybowski, Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia, Warszawa 1959; W. Czapliński, Sejm w latach 1587-1696,  w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 217-299; E. Opaliński, Sejm srebrnego wieku 1587-1652. Między głosowaniem większościowym a liberum veto, Warszawa 2001; I. Malec-Lewandowska, Sejm walny koronny Rzeczypospolitej i jego dorobek ustawodawczy. 1587-1632, Kraków 2009; H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii (1652-1763). Prawo-praktyka-teoria-programy, Poznań 1966;  S. Ochmann-Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo-doktryna-praktyka, T. 1-2, Wrocław 2000; J. Michalski, Sejm w czasach saskich, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 300-349..