Artykuły henrykowskie

Artykuły henrykowskie były aktem sejmu elekcyjnego przyjętym w dniu 12 maja 1573 r. podczas bezkrólewia po śmierci króla Zygmunta Augusta. W toczącej się podczas bezkrólewia debacie politycznej uznano, że objęcie tronu przez monarchę obcego pochodzenia, czego się spodziewano w trakcie mającej nastąpić elekcji, powinno być poprzedzone poprawą ustroju Rzeczypospolitej, której rezultaty w postaci odpowiedniego aktu zostałyby następnie przedstawione elektowi do zaakceptowania, jako niezbędny warunek objęcia przez niego władzy. Przeprowadzenie jednak gruntownej reformy ze względu na potrzebę przerwania kryzysu politycznego, związanego z wyborem monarchy, przyczyniło się do podjęcia decyzji o sformułowaniu i przygotowaniu ograniczonego zbioru praw ustrojowych oraz praw i wolności, które uzyskałyby odpowiednie gwarancje ustrojowe. Przyjęta uchwała sejmu elekcyjnego oblatowana została w księdze ziemskiej i grodzkiej warszawskiej 20 maja 1573 r. Dokument, zawierający uchwałę Stanów Rzeczypospolitej, do której dołączono akt zawierający zbiór przepisów prawno-ustrojowych, jaki sporządzono formalnie w postaci przywileju królewskiego, zawieziony został następnie przez poselstwo Stanów Polskich do Francji, które udało się z oznajmieniem wyboru księcia Henryka de Valois na króla, przedstawiając mu go do zatwierdzenia (król elekt dokonał tego 19 września 1573 r. w katedrze Notre Dame w Paryżu). Król Henryk uniknął jednakże ponownego potwierdzenia artykułów podczas przysięgi koronacyjnej, którą złożył w czasie swojej koronacji po przyjeździe do Polski, podjął dyskusję nad nimi na sejmie koronacyjnym, a w końcu wyjechał w czerwcu 1573 r. z Polski, nigdy już do niej nie powracając, obejmując natomiast tron francuski po swoim zmarłym bracie Karolu. Wyjazd jego uznano za opuszczenie tronu i w drugiej elekcji, przeprowadzonej w grudniu 1575 r., na władcę wybrano królewnę Annę Jagiellonkę, której na małżonka wybrano wojewodę siedmiogrodzkiego, Stefana Batorego. Artykuły, przyjęte w 1573 r. z powodu wyboru króla Henryka, nazwane od jego imienia henrykowskimi, przedstawiono królowi elektowi Stefanowi do zatwierdzenia, który dokonał tego 8 lutego 1576 w Meggyes. Po przywiezieniu potwierdzenia Artykułów przez wysłanników królewskich do Krakowa 3 marca 1576 r., sejm koronacyjny zwołany do Krakowa podjął uchwałę o przyjęciu aktów zatwierdzonych przez króla Stefana, a następnie polecono kanclerzowi koronnemu ponownie oblatować je w aktach sądowych. Tekst ich wydrukowano i poza pośrednictwem kancelarii koronnej przekazano starostom do oblatowania w księgach grodzkich i obwieszczenia w miejscach publicznych. Król Stefan zaprzysiągł je podczas swojej koronacji w Krakowie 1 maja 1576 r., wydając 4 maja 1576 r. odpowiedni dyplom koronacyjny, w którym uznał je prawo obowiązujące. Artykuły uwzględnione zostały następnie w konstytucji sejmowej przyjętej na zakończenie sejmu koronacyjnego 30 maja 1576 r., tym samym stając się po długim czasie nabierania mocy prawnej w latach 1573-1576 ustawą sejmową o charakterze zasadniczym.

W zakresie regulacji ustawowej Artykuły henrykowskie, jako zbiór praw ustrojowych, dzieliły się na dwa rodzaje norm. Z jednej strony znajdowały się w nich normy wprowadzające zmiany ustrojowe, konstytuujące pewien nowy, a przynajmniej zmodyfikowany w postaci pewnych uzupełnień stan prawny, obejmujące zarówno kwestie natury instytucjonalnej, jak też zawierając ponadto pewien zakres praw i wolności oraz ich ustrojowe gwarancje. Z drugiej strony zawarto w Artykułach henrykowskich normy, które znane były już z przeszłości, występujące w różnych formach, które tutaj raz jeszcze przywołano, powtórzono.

Wśród zmian ustrojowych, mających charakter instytucjonalny, Artykuły dokonywały określenia przede wszystkim prawnych podstaw istnienia władzy królewskiej, jako władzy zwierzchniej Rzeczypospolitej, ustalając jednocześnie prawny zakres jej działania. W tym znaczeniu regulacji poddano przede wszystkim źródła władzy królewskiej, uznając za nią elekcję, której nadano charakter elekcji viritim, przeprowadzonej w formie powszechnego, wolnego i bezpośredniego udziału w wyborze władcy dla wszystkich uprawnionych (unusquisque qui vellet). W ten sposób tworzono z elekcji instytucję polityczno-prawną, obowiązującą przy ustanowieniu władzy królewskiej, stwarzając z czasem z jej stosowania na warunkach określonych w pierwszej wolnej elekcji, zasadę ustrojową.

Ponadto zawarto w Artykułach henrykowskich, co również stanowiło ukonstytuowanie pewnej zasady, dotyczącej spraw nieuregulowanych dotąd, a będących w przeszłości przyczyną niejasnego postępowania oraz źródłem nadużyć, ustawowe określenie zakresu kompetencji poszczególnych organów Rzeczypospolitej, zwłaszcza sejmu i władzy królewskiej. W przypadku władzy królewskiej, postanowienia artykułów, będące rozwiązaniem konstytucyjnym, sprowadzały się do ustawowego rozdziału zadań oraz uprawnień do podejmowania decyzji przez króla na sprawy wymagające wspólnej decyzji w radzie królewskiej oraz na wszystkie pozostałe, w których władca mógł podejmować decyzje samodzielnie, będąc zobowiązanym do działania ze względu na swoje obowiązki. Nie naruszając – jak to wyraźnie, chociaż ogólnie w Artykułach zastrzeżono - spraw należących do sejmu (utique res et negotia comitiis regni publici attinentia propterea nihil perturbantes) – wprowadzono w ten sposób, jako zasadę ustrojową, nakaz wiązania woli królewskiej przy podejmowaniu pewnych decyzji – zakreślonych zresztą przedmiotowo w Artykułach do spraw z zakresu prowadzenia polityki zewnętrznej oraz dysponowania wojskiem - poglądem na te sprawy rad koronnych. Niezależnie od sformułowań, dotyczących samych kompetencji, ale pozostających niejako w związku z nimi, przyjęto również w Artykułach henrykowskich określenie procedury podejmowania decyzji przez króla w sprawach państwowych w radzie królewskiej. Procedura ta polegać miała na dochodzeniu do konkluzji królewskiej w przypadku różnicy zdań na temat spraw państwowych, jakie mogły zaistnieć pomiędzy osobami uprawnionymi do brania udziału w decydowaniu o tych sprawach. W takich sytuacjach król nie powinien podejmować samodzielnie decyzji, ale starać się doprowadzić do jednego, wspólnego poglądu, mając na uwadze, zgodne z prawami, zdanie wszystkich, ale również biorąc pod uwagę zgodność z prawami i wolnościami wszystkich terytoriów Rzeczypospolitej.

Drugą istotną, instytucjonalną zmianą ustrojową, wprowadzoną do Artykułów henrykowskich, była kwestia ustalenia i wyjaśnienia pozycji Sejmu w ustroju Rzeczypospolitej. W Artykułach henrykowskich nie konstytuowano Sejmu jako takiego, albowiem był on obok króla drugą z najważniejszych instytucji Rzeczypospolitej, ustabilizowanej jako najwyższy organ władzy państwowej co najmniej od konstytucji Nihil novi z 1505 r., formalnie związanej z najważniejszym atrybutem suwerennej władzy, jaką jest stanowienie prawa. W Artykułach henrykowskich poddano jednak regulacji bliższe określenie zasad funkcjonowania Sejmu. Zawarcie tych spraw w akcie o charakterze zasadniczym było odejściem od prawa, opierającego działania sejmu na zwyczaju, uzależnionego od funkcjonowania prawnych zasad ustrojowych, wyznaczonego ponadto przede wszystkim praktyką, a przejściem natomiast do prawa mającego oparcie w normie konstytucyjnej. Wprawdzie zakres przedmiotowy tej regulacji, ujęty w sposób generalny, nie był rozległy, albowiem ograniczony został przede wszystkim do kwestii zwoływania i zamykania sejmu Rzeczypospolitej oraz wprowadzenia zasady jego cyklicznego zwoływania, przynajmniej jeden raz w ciągu kolejnych dwóch lat. Sprecyzowanie natomiast zadań oraz generalnych kompetencji sejmu następowało jedynie ogólnie, pośrednio, poprzez inne przepisy je określające. Ujęcia te sprowadzały się do rozstrzygnięć istotnych z pozycji szeroko pojmowanego stanowienia w zakresie obowiązującego prawa oraz podejmowania decyzji w sejmie, zwłaszcza w związku z wypowiedzeniem wojny i zwołaniem pospolitego ruszenia. Zawarcie tych spraw w akcie o znaczeniu zasadniczym oraz ogłoszenie w osobnej konstytucji sejmu koronacyjnego z 30 maja 1576 r., stwarzało podstawy pod zdecydowane wyjaśnienie pozycji prawno-ustrojowej Sejmu, pozwalającej na sprecyzowanie jego wzajemnej relacji w stosunku do innych organów oraz instytucji prawno-ustrojowych Rzeczypospolitej, czyli króla oraz sejmików.

Wreszcie, do istotnych, instytucjonalnych zmian ustrojowych, jakie wprowadzono w Artykułach henrykowskich, doszło w zakresie funkcjonowania trzeciej siły politycznej Rzeczypospolitej, jaką była rada królestwa. Jej usankcjonowana zwyczajem proweniencja, jako organu działającego z poręki królewskiej oraz u jego boku, a jednocześnie stanowiącej w wyniku ewolucji sejmu jego trzeci stan sejmujący w postaci senatu, została, podobnie jak sam Sejm, ukonstytuowana w Artykułach henrykowskich, jako stały, konstytucyjnie ujęty organ, o trwałej ustrojowo pozycji, mający zabezpieczać oraz kontrolować proces podejmowania przez króla decyzji w zakresie spraw ustawowo sprecyzowanych. Wprowadzenie ponadto w Artykułach henrykowskich do ustroju państwa jego doradczej i kontrolnej emanacji w postaci osobnej, stałej instytucji rady senatorów rezydentów, miało na celu ustawowe wzmocnienie stałych funkcji doradczych rady królewskiej.

Z punktu widzenia konstytucyjnego najistotniejsze w Artykułach henrykowskich było normatywne ujęcie i uporządkowanie w swej wewnętrznej systematyce wszystkich podstawowych elementów, składających się w ustroju państwa na władzę Rzeczypospolitej: Króla, Sejm, pojmowany jako organ ustawodawczy i najwyższy organ sądowy (iudicium comitiale) i Radę Królestwa (Senat), a jednocześnie ustalenie ich wzajemnych relacji, oparte na prawnie określonych i przyjętych kompetencjach. Układ organów Rzeczypospolitej, tworzący de facto władzę publiczną, kształtowano w Artykułach henrykowskich jednak w sposób pozwalający określić ich pozycję w całości ustroju państwa. Podkreślić należy, że konstrukcję podziału władz Rzeczypospolitej na trzy elementy, ale jednocześnie zespolone w organie stojącym na czele Rzeczypospolitej, jaką znajdujemy właśnie w Artykułach henrykowskich, nie dokonywano jednak w celu ograniczenia działań któregokolwiek z elementów ustroju, co jednak czasem zdarzało się w ocenie władzy królewskiej, w czym w niektórych sądach upatrywano źródło przyszłego upadku Rzeczypospolitej. W rzeczywistości taką konstrukcją ustroju pokazywano raczej miejsce tych ustrojowych elementów w systemie politycznym. W znaczeniu jednak ideowym, obowiązującym przy tworzeniu tej konstrukcji, wszystkie trzy wspomniane, najważniejsze elementy ustroju, które poddane zostały opisowi w Artykułach henrykowskich (król, sejm i rada królestwa) stanowiły całość władzy, wzajemnie się równoważącą, zespoloną ponadto w najwyższym organie władzy, jakim był Sejm.

W Artykułach henrykowskich nie tylko, że układ organów władzy, zespolony w jednym, najwyższym organie Rzeczypospolitej rozstrzygał o prawie, ale jednocześnie układ ten powodował, że nie można było również stanowić prawa, jeśli nie zostałby między organami władzy osiągnięty consensus. Na podobnej zasadzie bez zgody powszechnej nie można było tworzyć urzędu, chociaż jego obsadzenie pozostawiono ustawowo jako prerogatywę władzy wykonawczej. De facto tworzono więc w Artykułach henrykowskich konstytucyjnie ustanowioną władzę suwerenną. Kompetencje organów określono jednak nie enumeratywnie, ale systemowo, poprzez normatywne sformułowanie wyłączeń, nie wchodzących w zakres działania organu i w ten sposób nie podlegających regulacji. Tym samym nie wikłano się w przedstawianie tego wszystkiego, co ongiś wchodziło w zakres suwerenności jako suma uprawnień. Precyzowano natomiast władzę suwerenną przez jej abstrakcyjnie, prawnicze ujęcie, co było dowodem nie tyle braku jasności, czy nieudolności w formułowaniu pojęć, dotyczących uprawnień i obowiązków, ale było bardziej rezultatem zmysłu legislacyjnego, wynikającego z wiedzy, jak również doświadczenia oraz świadomości powszechnej o konieczności dokonania opisu ustroju. Równocześnie obok systematyki władz publicznych zawierano w Artykułach henrykowskich ustrojowe gwarancje praw i wolności, istotne dla określenia pozycji jednostek zorganizowanych stanowo.

Wszystkie z tych przepisów stanowiły krąg norm, konstytuujących prawnie pewien porządek ustrojowy, tworzących jej instytucjonalną strukturę, w którym każdy z organów nabierał zarówno osobno, jak i razem pewnych trwałych rozwiązań. W zakresie zmian dotyczących praw i wolności oraz ich ustrojowych gwarancji, zawarte zostały w Artykułach henrykowskich przede wszystkim zasady ustrojowe, dotyczące swobody wyznania (chociaż od samego początku kwestionowanej), jak również ustrojowe gwarancje zabezpieczenia praw i wolności oraz przestrzegania porządku prawnego, a także jego nienaruszania, jakim było wprowadzenie możliwości zastosowania prawa wypowiedzenia posłuszeństwa.

Ten sposób rozumowania i podejścia do poszczególnych kwestii, widoczny był również w odniesieniu do norm znanych już z przeszłości, występujących w różnych formach, które poprzez ich włączenie do Artykułów henrykowskich, łącznie z nowymi i zmodyfikowanymi, zawierano w jednym akcie o charakterze zasadniczym, nadając im nowe, konstytucyjne znaczenie. Należały do nich przede wszystkim sprawy związane z osobą królewską, jak chociażby dotyczące obowiązków władcy do złożenia przez niego podczas koronacji przysięgi królewskiej, podejmowania obrony granic, spraw małżeńskich, symboli i oznaczeń władzy królewskiej, ale również odnoszących się do jego własnych praw, jak chociażby w zakresie obsadzania urzędów, prowadzenie polityki zagranicznej, sprawowania nadzoru nad urzędem starostów. Natomiast w zakresie praw i wolności do spraw tych należały: wykonywania sądownictwa, praw i wolności celnych oraz podatkowych, praw własności gruntów szlacheckich, gwarancji stosowania prawa polskiego, a także prawa związane z wyprowadzeniem wojsk zagranicę oraz służbą wojskową zagranicą. Tak więc, jako akt konstytucyjny, Artykuły henrykowskie określały - ale można uznać - że dokonywały opisu ustroju na podobnych zasadach, jak jest to przyjęte w konstytucjach formalnych. Widoczne było to zwłaszcza w stosunku do poprzedniego okresu, w którym ustawodawstwo ustrojowe miało kształt zdecydowanie bliższy materialnemu ujęciu konstytucji, co samo w sobie stanowiło zmianę o fundamentalnym dla ustroju znaczeniu.

Rozwiązania te stają się szczególnie ważne, kiedy odniesiemy je do innych, podobnych aktów, powstałych i funkcjonujących ówcześnie w innych państwach. Artykuły henrykowskie, które przywołuje się często, przede wszystkim jako instrument ograniczenia władzy królewskiej, mający stanowić „wędzidła” – jako to obrazowo określano - dla jego samowoli, którą istotnie w czasach, kiedy brakowało prawnych regulacji w tym zakresie, boleśnie odczuwano. W nadarzającej się sytuacji bezkrólewia, znajdowano w nich źródło do innego, prawnego, ale zarazem konstytucyjnego uregulowania. Miarę zmian ustrojowych, związanych z wprowadzeniem Artykułów henrykowskich w życie, wyznaczała także ranga samego aktu prawnego, jakim były Artykuły henrykowskie. Jako jeden, osobny akt prawno-ustrojowy nie obejmowały one całości ustroju Rzeczypospolitej, stały się one de facto wprawdzie niepełnym, ale wyraźnym fundamentem ustroju Rzeczypospolitej, na którym można było oprzeć porządek w nowej zmienionej sytuacji. Artykuły henrykowskie ze względu na swoją funkcję i znaczenie były więc aktem konstytucyjnym, który odzwierciedlając ustrój państwa, dokonywał tego w oparciu o hierarchię norm, stanowiącej, jak wiadomo, jedną z istotniejszych cech konstytucjonalizmu. Można również uznać, że zdecydowanie bardziej, w procesie tworzenia porządku prawno-ustrojowego Rzeczypospolitej, były one aktem konstytucyjnym, który pomimo swojego pierwotnie formalnego kształtu, jako uchwały Stanów Rzeczypospolitej, do której dołączono akt zawierający zbiór przepisów prawno-ustrojowych, jaki sporządzono formalnie w postaci przywileju królewskiego - był on w całej rozciągłości dziełem narodu. W tym znaczeniu, Artykuły henrykowskie, będąc aktem, który w swej treści tkwił pośród istniejących w tradycji europejskiej aktów mających charakter jedynie praw fundamentalnych, w swojej funkcji Artykuły wypełniały już rolę formalnego aktu konstytucyjnego, wyprzedzając w ten sposób inne, podobne rozwiązania europejskie. Stan ten pokazuje, że Artykuły henrykowskie, nie tyle ilością i rozległością swoich regulacji ustrojowych (chociaż już i te z dokonanych należały przecież do zasadniczych ustrojowo rozwiązań), ale przede wszystkim swoją wagą i znaczeniem konstytuowały pewien istotny porządek, wyznaczając drogę zmianom, którymi podążył w przyszłości europejski konstytucjonalizm.

Artykuły henrykowskie nie zostały uchylone, obowiązywały bowiem formalnie do czasu uchwalenia konstytucji 3 – maja 1791 r., kiedy Rzeczypospolitej nadano zupełnie nowy ustrój. Uchylenie porządku prawnego ustanowionego konstytucją 3- maja, jakie nastąpiło na sejmie grodzieńskim w 1793 r., oznaczało przywrócenie dawnego porządku prawno-ustrojowego, w tym również mocy obowiązującej wszystkich aktów prawnych sprzed konstytucji 3 – maja 1791 r., w tym również, jak należy uznać, mocy obowiązującej Artykułów henrykowskich, co jednak przekreślone zostały ostateczną likwidacją Rzeczypospolitej w III rozbiorze w 1795 r.

Zobacz: D. Makiłła, Artykuły henrykowskie (1573-1576). Geneza-Obowiązywanie-Stosowanie. Studum historyczno-prawne, Warszawa 2012; W. Sobociński, O ustawie konstytucyjnej państwa polskiego z r. 1573, Czasopismo Prawno-Historyczne, t. 1, 1948, s.75-89; W. Sobociński, Pakta konwenta. Studium z historii prawa polskiego, Kraków 1939; D. Makiłła, Artykuły henrykowskie (1573-1576). Zakres wprowadzanych zmian w ustroju Rzeczypospolitej oraz ich ocena, w: Rok 1573. Dokonania przodków sprzed 440 lat, Red. J. Dzięgielewski, K. Koehler, D. Muszytowska, Warszawa 2014, s. 155-168; S. Płaza, Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia [1572-1574], Kraków 1969; E. Dubas- Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998; J. Dzięgielewski, Sejmy elekcyjne. Elektorzy. Elekcje 1573-1674, Pułtusk 2003; T. Piliński, Bezkrólewie po Zygmuncie Auguście i elekcya króla Henryka przez Tadeusza Pilińskiego, Kraków 1872; Ś. Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro, czyli dzieje Polski od zgonu Zygmunta Augusta r. 1572 aż do r. 1576 skreślone przez Świętosława z Borzejewic Orzelskiego, starostę radziejowskiego. Z rękopisu Cesarskiej Publicznej Biblioteki, przypisami i życiorysem uzupełnił Włodzimierz Spasowicz, Petersburg 1856, t. 3, s. 227-233; tenże: Interregni Poloniae libri VIII, Wyd. Edward Kuntze, Kraków 1917; E. H. de Noailles, Henri de Valois et la Pologne par le Marquis de Noailles tome troiseme, t.1- 3, Paris 1867; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 roku. Opr. Adam Przyboś i Roman Żelewski, Wrocław 1963, s. 175-181; D. Makiłła, Prerogatywa królewska wobec sejmików w polskim prawie ustrojowym drugiej połowy XVI w., w: Szlachta polska i jej dziedzictwo. Księga na 65 lat prof. dr hab. Jana Dzięgielewskiego, Komitet Redakcyjny: Dariusz Kuźmina, Radosław Lolo, Kazimierz Łatak, Edward Potkowski, Warszawa 2013, s. 99-110. Ustawodawstwo: Volumina legum, wyd. Jozafat Ohryzko, t. 2, Petersburg 1859, s. 911-915; Volumina Constitutionum, T. 2. 1550-1609, Vol. 1. 1550-1585. Do druku przygotowali Stanisław Grodziski, Irena Dwornicka i Wacław Uruszczak, Warszawa 2005, s. 326-329.